Le ba’ax ken a cha’ante’ex ich te súutuka’ u meyajil junp’éel nu’ukbesajil ku kaxtik u ka’ansik ti’ u kajnáalilo’ob Conhuas yéetel Zoh-Laguna kaja’ano’ob tu Lu’umil Kanantbil K’áax Calakmule’ u ye’esajil u ch’aiko’ob u yoochel máak wa ba’ax je’el bix u péekil wíinbail; lela’ tia’al u yaantal ti’ob meyaj. Le meyaja taakchak u beeta’ale’ tumeen ila’ab yéetel utsil béeychaj tu u kaajil Nollywood Nigeria, lela’ junp’éel u kaajil ichil óoxp’éel yaan táan u sen beetiko’ob le meyaja’. Ichil u meyajo’obe’ ku kaxtiko’ob u ts’áaik ojéeltbil tuláakal tu’ux u k’ajlayil junp’éel kaaj yéetel túun le je’ela’ ku yaantal u náajalil.
U lu’umil kanan k’áaxil Calakmule’ táaj k’áana’an tu Lu’umil México tumeen yaan ti’ 7,231. Km2 u nojochil yéetele’ ti’ ku kuxtal u jach ya’abil ba’alche’obi’ je’el bix xan le táan u ch’éejelo’ob, lelo’oba’ ti’e’ báalamo’, u kéejil temazate wa le ma’axo’. Bey xano’ ichile’ ti’an u yúuchben kaajil Calakmulili’, lela’ yaan 72 km2 u nojochil óoli bey u kaajil Campeche, le je’ela’ tu ja’abil 2002e’ eets’ ts’íibta’ab junp’éel u kaajil tia’alintik yóok’ol kaab.
Kex wa túun bey u ayik’alila’ u mejen kaajilo’ob yaano’ob te’ela’ ts’a’ab ojéeltbil tumeen SEDESOLE’ yaan u yóotsilil. Le je’ela’ku loobilkunsik tuláakal kuxtalil yéetel tuláakal u yutsil yóok’ol kaab, beyxan ku yokolta’al u ba’alo’obail múulo’ob. JManuel Weber, jMexicoile’ u ya’almaj “U je’ebel bejilo’obe’ ku taasik u yúuchul ts’oon tumeen jts’onnáalo’ob je’el bix le máako’ob chéen báaxal ts’oon ku beetiko’ob ku taasik xan u seen maanil yéetel u koonolil yóol ts’oon, beyxan u bak’el k’áaxil ba’alche’ob, bey túuna, táan xan u sen chuukla’alo’ob, yéetele’ ku ko’onolo’ob xt’uut’ yéetel u pamch’eel. .
Yo’olal múulilo’ob kaaje’ jArturo García Hernández tu ts’aaj ojéeltbil tu yuukp’éelil k’iinil ichil u winalil febrero tu ja’abil 2010e’ tu pikil ju’unil “La jornada” junp’éel nu’ukbesajil tu’ux J-Ramón Carrasco, arqueólogoe’ ku ya’alik beya’ “Tu kúuchil tu’ux yaan U yáax noj múulo’ ti’an ka’ach u nojbe’enil ts’íibil tuunilo’ob Calakmulili’, chéen ba’ale’ okolta’ab ichil u ja’abilo’ob óoxk’al 60’ yéetel lajunt tu kank’al 70’ob. Jach ya’ab u yookolil anjij, le yanik tu Noj Kúuchil Antropologíao’ Calakmul okolta’anil.
Yéetel túun le nu’ukbesajila’ táank kaxtik u yantal uláak ma’alobil meyaj ti’ kajnáalilo’ob tumeen ba’ax ku yúuchule’ maantats’ táan sen u ch’a’akal che’, táan u tséenta’al wakaxi’, táan ookolil, táan u kíinsa’al ba’alche’ yéetele’ ku nupajal xan u mina’alil meyajil ka’ u kanáant tuláakal kuxtalil. te’ela’, tumeen te’ela’ u kúuchil k’ajláayil tuláakal ba’al tu’ux je’ xan u yaantal ti’ u táankelemil yéetel u xlo’obayanil kajnáalilo’ibe’ u páajtalil u náajalo’ob yéetel u túumben nu’ukbesajilo’ob ka’ u yáant ma’alo’ kuxtalil, u nojochtal kaaj je’el bix u miatsil.
Tia’al u béeytal le nu’ukbesajila’ aanji’ u ts’a’abal ka’páak u chan xookil ti’ paalal máako’ob ajkaambalo’ob. Ba’ax kaxta’ab u beetiko’obe’ wakp’éel noj nu’ukbesajilo’ob cha’anil audiovisuales, lela’ yéetel u meyajil ikil tu ch’a’ajo’ob u yoochel wíinbail yéetel liik’sajil t’aanil, xaanjil ti’obe’ ka’aminuto tak jo’ominuto jujunp’éelil.
Ya’ab u meyajil tu beeto’ob, beyxano’ tu chan yilo’ob u talamil. Ichil jo’olajun winalil tu máak’anto’obe’ tu beeto’ob u tsol meyajil, tu bono’ob, tu yéeyo’ob u balts’amilo’ob, u jo’olpóopilo’ob, máax kun u ch’aa yoochel wíimbail je’el bix u líik’sik tuláakal le meyajo’ Yaan meyajile’ tu yokso’ob u jejeláas juumil beyxano’ yaanji tu’ux tu yokso’ob u paaxil. Bey túuna’ ikil u sen meyajo’obe’ túub ti’ob xan u yóotsilil u kuxtalo’ob, tu yu’ububa’ob jach jnojcho’obi tu yóok’ol kaab ka’ túun tu xachuba’ob múulmeyaj tia’al u ki’ bin u meentiko’ob u túumben k’ajlayil.
Ikil u meyajo’obe’ aanji’ u ki’ óolil tia’al u ch’a’anukta’al máax jela’an u tuukul, ajkambalo’obe’ paajtchaj u múul meyajo’ob kex jejeláas u kaajalo’ob, tumeen yaan tu’uxe’ yaan káaltalil, ookolil, mu’uk’yaj wi’ijil, u mina’anil meyaj, u kúuchil k’ajóoltbil miatsil, yaan xane’ ma’ keetil u t’o’oxol lu’umili’ yéetele’ ya’abach máak ku bino’ob tu táanxil lu’umo’ob.
Le nu’ukbesajila’ tu táats’máansaj ba’ax yáax tuukulta’ab tia’al u yaantal u túumben ma’alo’ meyajil, tumeen náajalta’ab xan u yaantal ma’alo’ jbisajil ichil kajnáalilo’ob ikil u yiliko’ob u yaantal ti’ob ma’alo’ kuxtal je’el bix u kúuchilo’ob u nojochtal u miatsil. Bey túuna’ ka’a k- a’alike’ ya’ab u meyajil beeta’abike’ táaj ma’alo’ tia’al u yila’al u yaantal ma’alo’ náajal yéetele’ je’el xan u ts’áaik yóolil kajnáalilo’ob tia’al u yaantal ti’ob ma’alo’ kuxtal yéetel u múuk’intiko’ob u ch’i’ibalil.
Yéetel túun le meyaja’ k pa’atike’ u kajnáalilo’ob tu lu’umil Calakmule’ u kanáanto’ob tuláakal u ba’alo’obail miatsil tia’al u yiliko’ob u nojochtal kaaj yéetel ma’albil kuxtal. Lela’ junp’éel noj ba’al je’el bix u nojochil u Lu’umil kanantbil káax, je’el bix u ya’abil noj t’síibta’an tuunilo’ob kaxta’ab tu Múulilo’ob. Tia’al u béeyta’al le kananila’ ti’an xan u meyajil u Mola’ayilo’ob kaaj tia’al u yiliko’obe’ maantats’ kun yaantal yéetel maantats’ ts’aka’an tia’al u ki’ óolil le paalalo’ob ku líik’ilo’ob bejlao’.
Suut t’aanil ich maaya: xIrene Yolanda Aké Ché
